કાવ્ય 1 અખિલ બ્રહ્માંડમાં

# અખિલ બ્રહ્માંડમાં - નરસિંહ મહેતા

## કાવ્ય મૂળ પાઠ

```

અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રી હરિ,

જુજવે રૂપે અનંત ભાસે;

દેહ પ્રત્યેક તો ધરિ ધરિ જુવે

પોતે પોતાને પ્રકાશે.

```

## કવિ પરિચય

નરસિંહ મહેતા (1414-1481) ગુજરાતી સાહિત્યના એક મહાન કવિ અને સંત હતા. તેઓ ભક્તિકાળના અગ્રણી કવિ તરીકે જાણીતા છે. તેમના જીવનનાં વિવિધ પ્રસંગો અને ચમત્કારો ગુજરાતી સંસ્કૃતિનો અવિભાજ્ય હિસ્સો બન્યા છે. તેઓ 'વૈષ્ણવજન તો તેને રે કહીએ', 'હુંડી', 'માંમેરું' જેવી અનેક રચનાઓના સર્જક છે.

## કાવ્યનો સંદર્ભ અને પ્રકાર

'અખિલ બ્રહ્માંડમાં' એ નરસિંહ મહેતાની અદ્વૈત દર્શન પર આધારિત રચના છે. આ એક ભજન પ્રકારની રચના છે, જેમાં કવિ બ્રહ્મ (પરમાત્મા)ની સર્વવ્યાપકતા અને એકત્વનું દર્શન વ્યક્ત કરે છે. આ પદ અદ્વૈત તત્વજ્ઞાનનો સુંદર આવિષ્કાર છે.

## કાવ્યનો કેન્દ્રીય વિચાર

આ કાવ્યમાં કવિ કહે છે કે સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં એક જ પરમ તત્વ (શ્રી હરિ) વિદ્યમાન છે, જે વિવિધ રૂપોમાં દેખાય છે. દરેક જીવમાં એ જ પરમાત્મા રહેલા છે અને દરેક જીવ પોતાના સ્વરૂપમાં (આત્મારૂપે) એ પરમાત્માના જ અંશરૂપ છે.

## કાવ્ય વિશ્લેષણ

### પંક્તિ-વાર અર્થઘટન

1. **અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રી હરિ** - સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં (અનંત વિશ્વમાં) માત્ર એક જ પરમાત્મા (શ્રી હરિ) વિદ્યમાન છે.

2. **જુજવે રૂપે અનંત ભાસે** - જે જુદા જુદા રૂપોમાં અનંત તરીકે દેખાય છે (પ્રતીત થાય છે).

3. **દેહ પ્રત્યેક તો ધરિ ધરિ જુવે** - દરેક પ્રાણીના દેહમાં વાસ કરીને તે જોયા કરે છે.

4. **પોતે પોતાને પ્રકાશે** - પરમાત્મા પોતે જ પોતાના સ્વરૂપને પ્રકાશિત કરે છે (દરેક આત્મામાં રહીને સ્વયંનો અનુભવ કરે છે).

### ભાવાર્થ

આ કાવ્યમાં નરસિંહ મહેતા અદ્વૈત દર્શનનો સાર રજૂ કરે છે. તેઓ કહે છે કે અનંત બ્રહ્માંડમાં અનેક રૂપે દેખાતું સર્વ કંઈ એક જ પરમાત્મા (શ્રી હરિ) છે. જુદા જુદા પ્રાણીઓના દેહમાં રહેલો આત્મા એ પરમાત્માનો જ અંશ છે. દરેક જીવમાં રહીને પરમાત્મા પોતાના સ્વરૂપને પ્રકાશિત કરે છે. આમ, સમગ્ર સૃષ્ટિમાં ભિન્નતા હોવા છતાં અંતે તો સર્વત્ર એક જ પરમ તત્વ છે - આ અદ્વૈતનો સિદ્ધાંત આ કાવ્યમાં સુંદર રીતે વ્યક્ત થયો છે.

### સાહિત્યિક સૌંદર્ય

1. **ભાષા શૈલી**: કાવ્યની ભાષા સરળ, પ્રવાહી અને હૃદયસ્પર્શી છે. સામાન્ય લોકોને પણ સમજાય તેવી ભાષામાં ગૂઢ તત્વજ્ઞાન રજૂ કર્યું છે.

2. **અલંકાર**: 'જુજવે રૂપે અનંત ભાસે' - વિરોધાભાસ અલંકાર

3. **છંદ**: પદ શૈલીમાં રચાયેલું છે

4. **શબ્દ માધુર્ય**: સમગ્ર કાવ્યમાં શબ્દોનું માધુર્ય જોવા મળે છે

## કાવ્યનું મહત્વ

1. **તાત્વિક દૃષ્ટિએ**: અદ્વૈત દર્શનનું સરળ ભાષામાં નિરૂપણ

2. **ધાર્મિક દૃષ્ટિએ**: ભક્તિ અને જ્ઞાનનો સુભગ સમન્વય

3. **સાહિત્યિક દૃષ્ટિએ**: ભક્તિકાળની ઉત્તમ રચના

## શિક્ષણમાં મહત્વ

ધોરણ 12ના વિદ્યાર્થીઓ માટે આ કાવ્ય ગુજરાતી સાહિત્યના ભક્તિ કાવ્ય પરંપરા અને અદ્વૈત દર્શનને સમજવાનું માધ્યમ બને છે. સાથે સાથે મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યના મહત્વના કવિ અને તેમની શૈલીનો પરિચય મેળવવાનું માધ્યમ પણ બને છે.

## અભ્યાસ માટે પ્રશ્નો

1. 'અખિલ બ્રહ્માંડમાં' કાવ્યમાં અભિવ્યક્ત થતા અદ્વૈત દર્શનને સમજાવો.

2. નરસિંહ મહેતાના જીવન અને સાહિત્યિક પ્રદાનની ચર્ચા કરો.

3. 'અખિલ બ્રહ્માંડમાં' કાવ્યની કાવ્યકલાની વિશેષતાઓ જણાવો.

4. 'પોતે પોતાને પ્રકાશે' - આ પંક્તિનો ભાવાર્થ સ્પષ્ટ કરો.

5. ભક્તિકાળના કવિ તરીકે નરસિંહ મહેતાનું સ્થાન નિરૂપો.

સ્લાઇડ 1: શીર્ષક સ્લાઇડ

 * શીર્ષક: અખિલ બ્રહ્માંડમાં

 * કવિ: નરસિંહ મહેતા

 * તમારી શાળા/સંસ્થાનું નામ

 * તમારું નામ (જો જરૂરી હોય તો)

(તમે અહીં નરસિંહ મહેતાનું ચિત્ર પણ મૂકી શકો છો)

સ્લાઇડ 2: કવિ પરિચય

 * નરસિંહ મહેતાનો સંક્ષિપ્ત પરિચય

   * તેઓ 15મી સદીના જાણીતા ભક્ત કવિ હતા.

   * તેમનો જન્મ ભાવનગર જિલ્લાના તળાજા ગામમાં થયો હતો.

   * તેઓ કૃષ્ણના અનન્ય ભક્ત તરીકે જાણીતા છે.

   * તેમણે અનેક ભજનો અને કીર્તનોની રચના કરી છે, જે ગુજરાતી સાહિત્યની અમૂલ્ય ધરોહર છે.

(તમે અહીં નરસિંહ મહેતાનું ચિત્ર અથવા તેમના સમયગાળાને દર્શાવતું ચિત્ર મૂકી શકો છો)

સ્લાઇડ 3: કાવ્યનો સારાંશ

 * કાવ્યનો મુખ્ય વિચાર: ઈશ્વર સર્વવ્યાપી છે અને સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં એકમાત્ર તે જ વિદ્યમાન છે.

 * જુદા જુદા રૂપો અને સ્વરૂપોમાં દેખાતા હોવા છતાં મૂળ તત્વ એક જ છે.

 * કવિ વિવિધ ઉદાહરણો દ્વારા આ વાતને સમજાવે છે.

સ્લાઇડ 4: પંક્તિ 1-2: અખિલ બ્રહ્માંડમાં...ભાસે રે.

 * મૂળ પંક્તિ: અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રી હરિ, જૂજવા રૂપે અનંત ભાસે રે.

 * સરળ સમજૂતી: હે શ્રી હરિ! આ સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં એકમાત્ર તમે જ છો, જે વિવિધ રૂપોમાં અનંત રીતે દેખાઈ રહ્યા છો.

 * અર્થ: ઈશ્વર એક છે પરંતુ તેમની શક્તિ અને સ્વરૂપો અનેક છે.

(તમે અહીં સમગ્ર બ્રહ્માંડ અથવા વિવિધતા દર્શાવતું ચિત્ર મૂકી શકો છો)

સ્લાઇડ 5: પંક્તિ 3-4: પવન તું...વાયુ કહેવાયે રે.

 * મૂળ પંક્તિ: પવન તું, પાણી તું, અગ્નિ તું, આકાશ તું, ભૂમિ તું; એમાં વળી વૃક્ષ વેલા જુગ જુગ ભાસે રે.

 * સરળ સમજૂતી: તમે જ પવન છો, પાણી છો, અગ્નિ છો, આકાશ છો અને પૃથ્વી પણ તમે જ છો. આ બધામાં યુગોથી વૃક્ષો અને વેલાઓ દેખાઈ રહ્યા છે, જે તમારું જ સ્વરૂપ છે.

 * અર્થ: કવિ પંચમહાભૂતો અને કુદરતના વિવિધ તત્વોમાં ઈશ્વરને જુએ છે.

(તમે અહીં પવન, પાણી, અગ્નિ, આકાશ અને પૃથ્વીના ચિત્રો મૂકી શકો છો)

સ્લાઇડ 6: પંક્તિ 5-6: ઘટ ઘટમાં...ભાસે રે.

 * મૂળ પંક્તિ: ઘટ ઘટમાં શોભે અવિનાશી, રસના જુજવા રૂપે ભાસે રે;

 * સરળ સમજૂતી: દરેક હૃદયમાં અવિનાશી પરમાત્મા શોભે છે, અને તે દરેક જીવમાં અલગ અલગ રસ અને ભાવનાઓ રૂપે અનુભવાય છે.

 * અર્થ: ઈશ્વર દરેક જીવમાં વસે છે અને દરેકની લાગણીઓ અને અનુભવોમાં તેમની હાજરી અનુભવાય છે.

(તમે અહીં વિવિધ લાગણીઓ અથવા માનવ હૃદયનું ચિત્ર મૂકી શકો છો)

સ્લાઇડ 7: પંક્તિ 7-8: સોનું અને...જુજવા ઘાટ ઘડિયા રે.

 * મૂળ પંક્તિ: સોનું અને ઘાટ ઘડિયા જુજવા, એમાં હેમનું હેમ જ હોયે રે;

 * સરળ સમજૂતી: સોનામાંથી જુદા જુદા આકારના ઘરેણાં બનાવવામાં આવે છે, પરંતુ તે બધામાં મૂળ તત્વ તો સોનું જ હોય છે.

 * અર્થ: જેમ સોનાના અલંકારો ભિન્ન હોવા છતાં સોનું એક જ છે, તેમ ઈશ્વર પણ અનેક સ્વરૂપોમાં પ્રગટ થાય છે પણ મૂળ તત્વ એક જ છે.

(તમે અહીં સોનાના વિવિધ ઘરેણાંનું ચિત્ર મૂકી શકો છો)

સ્લાઇડ 8: પંક્તિ 9-10: ગ્રંથ ગરબડ...વાત કરે રે.

 * મૂળ પંક્તિ: ગ્રંથ ગરબડ કરી વાત નવ કરી ખરી, જેને જે ગમે તેને પૂજે રે;

 * સરળ સમજૂતી: વિવિધ ધર્મો અને શાસ્ત્રોમાં ઘણી જુદી જુદી વાતો કરવામાં આવી છે, પરંતુ સત્ય વાત કહેવામાં આવી નથી. તેથી, જેને જે ગમે છે તેને પૂજે છે.

 * અર્થ: કવિ કહે છે કે સત્ય એક જ છે, પરંતુ લોકો પોતાની સમજણ અને પસંદગી મુજબ જુદી જુદી રીતે તેની ઉપાસના કરે છે.

(તમે અહીં વિવિધ ધર્મોના પ્રતીકોનું ચિત્ર મૂકી શકો છો)

સ્લાઇડ 9: પંક્તિ 11-12: મન વચન...સાચું રે.

 * મૂળ પંક્તિ: મન વચન કર્મથી આપ માની લ્યે, સત્ય છે એ જ મન માન્યું રે.

 * સરળ સમજૂતી: જે મનુષ્ય મન, વચન અને કર્મથી જે માને છે, તે જ તેના માટે સત્ય છે.

 * અર્થ: વ્યક્તિની શ્રદ્ધા અને માન્યતા તેના માટે સત્ય બની જાય છે.

(તમે અહીં ધ્યાન અથવા પ્રાર્થના કરતા લોકોનું ચિત્ર મૂકી શકો છો)

સ્લાઇડ 10: કાવ્યનો સંદેશ

 * ઈશ્વર એક છે અને તે સર્વત્ર વિદ્યમાન છે.

 * જુદા જુદા રૂપો અને નામો હોવા છતાં મૂળ તત્વ એક જ છે.

 * દરેક જીવમાં ઈશ્વરનો અંશ રહેલો છે.

 * સત્ય એક છે, પરંતુ તેને સમજવાની અને પામવાની રીતો અલગ અલગ હોઈ શકે છે.

સ્લાઇડ 11: આભાર

 * તમારો આભાર

 * પ્રશ્નોત્તરી માટે જગ્યા

તમે આ રૂપરેખાનો ઉપયોગ કરીને વધુ માહિતી, ચિત્રો અને ડિઝાઇન ઉમેરીને એક અસરકારક પ્રેઝન્ટેશન બનાવી શકો છો. શુભકામનાઓ!

કાવ્યની પંક્તિ "બીજ તું તરુવર રૂપે ભાસે રે"ને ગહન ચિંતન સાથે સમજીએ. આ પંક્તિ માત્ર એક કુદરતી ઘટનાનું વર્ણન નથી, પરંતુ તે જીવન, સંભાવના અને પરિવર્તનના ઊંડા ફિલોસોફિકલ વિચારોને વ્યક્ત કરે છે.

સંભાવના અને અભિવ્યક્તિ:

આ પંક્તિમાં 'બીજ' એ સંભાવનાનું પ્રતીક છે. એક નાના બીજમાં એક વિશાળ વૃક્ષ બનવાની સંપૂર્ણ ક્ષમતા છુપાયેલી હોય છે. ભલે તે સમયે બીજ નાનું અને અવિકસિત દેખાતું હોય, પરંતુ તેમાં જીવનનો સંપૂર્ણ નકશો અને વિકાસની સંભાવનાઓ સમાયેલી હોય છે. જ્યારે બીજને યોગ્ય વાતાવરણ (માટી, પાણી, પ્રકાશ) મળે છે, ત્યારે તે અંકુરિત થાય છે અને ધીમે ધીમે એક મોટા વૃક્ષનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.

'તરુવર' એ તે સંભાવનાની અભિવ્યક્તિ છે. જે બીજમાં સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે વિદ્યમાન હતું, તે હવે એક સ્થૂળ અને દૃશ્યમાન સ્વરૂપમાં પ્રગટ થયું છે. વૃક્ષ તેની ડાળીઓ, પાંદડાં, ફળો અને ફૂલો સાથે જીવનની પૂર્ણતાને દર્શાવે છે.

આ દૃષ્ટાંત પરમાત્મા અને તેમના સર્જનના સંબંધને સમજાવે છે. જેમ બીજમાં વૃક્ષની સંભાવના રહેલી છે, તેમ પરમાત્મામાં આ સમગ્ર બ્રહ્માંડની સંભાવના રહેલી છે. પરમાત્મા એ મૂળભૂત તત્વ છે, જેમાંથી આ વિવિધતાપૂર્ણ જગત પ્રગટ થયું છે. જે શક્તિ બીજમાં વૃક્ષને જન્મ આપે છે, તે જ શક્તિ પરમાત્મામાં આ બ્રહ્માંડને ધારણ કરે છે.

પરિવર્તન અને સાતત્ય:

બીજનું વૃક્ષમાં રૂપાંતર એ પરિવર્તનની પ્રક્રિયા દર્શાવે છે. એક સૂક્ષ્મ અસ્તિત્વ ધીમે ધીમે વિકાસ પામીને એક વિશાળ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. આ પરિવર્તન ક્રમિક હોય છે અને તેમાં સમય લાગે છે. જો કે, આ પરિવર્તન છતાં એક સાતત્ય જળવાઈ રહે છે. વૃક્ષ બીજમાંથી જ વિકસે છે અને બીજના મૂળ તત્વો વૃક્ષમાં પણ હાજર હોય છે.

આ જ રીતે, આ જગતમાં સતત પરિવર્તન આવતું રહે છે. જીવો જન્મે છે, વિકાસ પામે છે અને મૃત્યુ પામે છે. વસ્તુઓ બને છે અને નાશ પામે છે. પરંતુ આ બધા પરિવર્તનોની પાછળ એક શાશ્વત અને અપરિવર્તનશીલ તત્વ રહેલું છે, જે પરમાત્મા છે. જેમ વૃક્ષ તેના મૂળ સાથે જોડાયેલું રહે છે, તેમ આ જગત પણ પરમાત્મા સાથે જોડાયેલું છે.

અંતરની એકતા:

પંક્તિનો બીજો ભાગ કહે છે, "પટ્ટ અંતર હેમ સમાયે રે." અહીં 'પટ્ટ અંતર' એટલે પડદાની અંદર અથવા મૂળભૂત રીતે. 'હેમ' એટલે સોનું, જે અહીં મૂળ તત્વ અથવા પરમાત્માનું પ્રતીક છે. આ પંક્તિ સૂચવે છે કે ભલે બીજ અને વૃક્ષ જુદા જુદા સ્વરૂપે દેખાતા હોય, પરંતુ તેમના મૂળમાં એક જ તત્વ રહેલું છે - જેમ સોનાના જુદા જુદા ઘરેણાંમાં સોનું એક જ હોય છે.

આ વાત જીવાત્મા અને પરમાત્માના સંબંધને પણ લાગુ પડે છે. ભલે દરેક જીવ ભૌતિક રીતે જુદો દેખાતો હોય, પરંતુ તેના અંતરમાં પરમાત્માનો અંશ રહેલો છે. મૂળભૂત રીતે બધા એક જ દિવ્ય તત્વનો ભાગ છે.

ગહન ચિંતન:

આ પંક્તિ આપણને અનેક સ્તરે વિચારવા માટે પ્રેરિત કરે છે:

 * સંભાવનાની શક્તિ: આપણા દરેકની અંદર અનંત સંભાવનાઓ છુપાયેલી છે. આપણે કદાચ અત્યારે નાના કે અપૂર્ણ લાગી શકીએ, પરંતુ યોગ્ય વાતાવરણ અને પ્રયત્નોથી આપણે પણ મહાન સિદ્ધિઓ હાંસલ કરી શકીએ છીએ, જેમ બીજમાંથી એક વિશાળ વૃક્ષ બને છે.

 * પરિવર્તનનો સ્વીકાર: જીવનમાં પરિવર્તન એ એક સ્વાભાવિક પ્રક્રિયા છે. આપણે આ પરિવર્તનોને સ્વીકારવા જોઈએ અને તેમની સાથે અનુકૂલન સાધવું જોઈએ. જેમ બીજ પોતાનું સ્વરૂપ બદલીને વૃક્ષ બને છે, તેમ આપણે પણ જીવનના વિવિધ તબક્કાઓમાંથી પસાર થવું પડે છે.

 * એકતાની અનુભૂતિ: બાહ્ય વિવિધતામાં ખોવાયા વિના આંતરિક એકતાને ઓળખવી જોઈએ. આપણે સમજવું જોઈએ કે બધા જીવો અને વસ્તુઓ એક જ મૂળભૂત તત્વથી બનેલા છે અને એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે. આ એકતાની ભાવના પ્રેમ, કરુણા અને સમજણને જન્મ આપે છે.

 * પરમાત્માની સર્વવ્યાપકતા: આ પંક્તિ પરમાત્માની સર્વવ્યાપકતાને પણ સૂચવે છે. તેઓ દરેક વસ્તુમાં સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે વિદ્યમાન છે, જેમ બીજમાં વૃક્ષની સંભાવના રહેલી છે.

આમ, "બીજ તું તરુવર રૂપે ભાસે રે" પંક્તિ એક નાનકડી વાતમાં જીવનના અનેક ગહન સત્યોને સમાવી લે છે. તે આપણને સંભાવનાઓ, પરિવર્તન, એકતા અને પરમાત્માની સર્વવ્યાપકતા વિશે ઊંડાણપૂર્વક વિચારવા માટે પ્રેરિત કરે છે.

 . આ કાવ્ય માત્ર એક ભક્તિગીત નથી, પરંતુ તે અદ્વૈત વેદાંતના ઊંડા ફિલસૂફી તત્વોને સરળ અને સચોટ રીતે રજૂ કરે છે.

એકત્વનો સિદ્ધાંત:

કાવ્યની પ્રથમ પંક્તિથી જ કવિ એકત્વના સિદ્ધાંતની સ્થાપના કરે છે: "અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રી હરિ, જૂજવા રૂપે અનંત ભાસે રે." અહીં 'એક તું' ભારપૂર્વક કહેવામાં આવ્યું છે. સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં એકમાત્ર શ્રી હરિ (પરમાત્મા) જ સત્ય છે. આ જગતમાં જે વિવિધતા અને અનેકતા દેખાય છે, તે માત્ર તેમના જ જુદા જુદા સ્વરૂપો છે. આ ભાસ છે, વાસ્તવિકતા નથી.

ઉદાહરણો દ્વારા સ્પષ્ટીકરણ:

કવિ આ વાતને વધુ સ્પષ્ટ કરવા માટે રોજિંદા જીવનના સરળ ઉદાહરણોનો ઉપયોગ કરે છે:

 * સોનું અને કુંડળ: સોનું એક જ ધાતુ છે, પરંતુ તેનાથી અનેક પ્રકારના ઘરેણાં (કુંડળ) બને છે. આ ઘરેણાંના આકાર અને નામ જુદા જુદા હોઈ શકે છે, પરંતુ તેમનું મૂળ તત્વ તો સોનું જ છે. તેવી જ રીતે, આ જગતના તમામ જીવો અને વસ્તુઓ પરમાત્માના જ વિવિધ રૂપો છે.

 * પાણી અને તરંગ: પાણી એક જ છે, પરંતુ પવન કે અન્ય કારણોસર તેમાં અનેક તરંગો ઉત્પન્ન થાય છે. આ તરંગો ક્ષણિક હોય છે અને પાણીથી અલગ નથી હોતા. તેવી જ રીતે, જગતની તમામ ઘટનાઓ અને સ્વરૂપો પરમાત્માના જ અભિવ્યક્તિઓ છે.

 * અગ્નિ અને જ્વાળા: અગ્નિ એક જ છે, પરંતુ તેની જ્વાળાઓ અસંખ્ય અને વિવિધ આકારની હોઈ શકે છે. આ જ્વાળાઓ અગ્નિથી ભિન્ન નથી. તે જ રીતે, પરમાત્મા એક છે અને આ જગત તેમની શક્તિ અને તેજના વિવિધ પ્રગટીકરણો છે.

 * માટી અને ઘડા: માટી એક જ તત્વ છે, પરંતુ તેનાથી જુદા જુદા આકારના ઘડાઓ બનાવી શકાય છે. આ ઘડાઓનું અસ્તિત્વ માટી પર જ નિર્ભર છે અને અંતે તેઓ માટીમાં જ ભળી જાય છે. આ ઉદાહરણ જીવોના જન્મ અને મરણના ચક્રને પણ સૂચવે છે.

માયાનો ખ્યાલ:

ચોથી પંક્તિમાં કવિ 'માયા'નો ઉલ્લેખ કરે છે: "કહે રુપે માયા કરી નામરૂપ જુજવાં, અંતે તો હેમનું હેમ થાયે રે." અહીં 'માયા' એટલે ભ્રમ અથવા આભાસ. પરમાત્માએ પોતાની માયાશક્તિથી આ જગતના જુદા જુદા નામ અને રૂપ બનાવ્યા છે. આ વિવિધતા આપણને વાસ્તવિક લાગે છે, પરંતુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી સમજાય છે કે અંતે તો બધું એક જ છે - જેમ સોનાના ઘરેણાં અંતે તો સોનું જ હોય છે.

બીજ અને વૃક્ષનું ઉદાહરણ:

છઠ્ઠી પંક્તિમાં બીજ અને વૃક્ષનું ઉદાહરણ વિકાસ અને એકતાને દર્શાવે છે: "બીજ તું તરુવર રૂપે ભાસે રે, પટ્ટ અંતર હેમ સમાયે રે." બીજમાં જ આખા વૃક્ષની સંભાવના રહેલી છે. વૃક્ષ બીજનું જ વિસ્તૃત સ્વરૂપ છે. તેવી જ રીતે, પરમાત્મામાં જ આખા જગતનું મૂળ રહેલું છે અને આ જગત તેમનું જ પ્રગટીકરણ છે. 'પટ્ટ અંતર હેમ સમાયે રે' સૂચવે છે કે મૂળભૂત તત્વ તો એક જ છે, જે દરેક સ્વરૂપમાં સમાયેલું છે.

જ્ઞાનનું મહત્વ:

અંતિમ પંક્તિમાં કવિ જ્ઞાનના મહત્વ પર ભાર મૂકે છે: "કહે નરસિંહ મહેતો જ્ઞાને કરી ગાયે રે, જે દેખે તે સત્ય જાણે રે." નરસિંહ મહેતા કહે છે કે આ સત્ય જ્ઞાન દ્વારા જ જાણી શકાય છે. જે વ્યક્તિ આ એકત્વના સિદ્ધાંતને સમજે છે અને પોતાના હૃદયમાં અનુભવે છે, તે જ સાચા જ્ઞાનને પામે છે. બાહ્ય દેખાવ અને વિવિધતામાં અટવાયેલો વ્યક્તિ સત્યથી અજાણ રહે છે.

ગહન ફિલસૂફી:

આ કાવ્યમાં નરસિંહ મહેતા સરળ ભાષામાં અદ્વૈત વેદાંતની ગહન ફિલસૂફીને રજૂ કરે છે. અદ્વૈત વેદાંત માને છે કે બ્રહ્મ (પરમાત્મા) જ એકમાત્ર સત્ય છે અને આ જગત એક ભાસ છે. જીવાત્મા અને પરમાત્મા મૂળભૂત રીતે એક જ છે, પરંતુ માયાના કારણે તેઓ જુદા જુદા લાગે છે. જ્ઞાન દ્વારા આ ભ્રમને દૂર કરી શકાય છે અને એકત્વનો અનુભવ કરી શકાય છે.

'અખિલ બ્રહ્માંડમાં' માત્ર એક કાવ્ય નથી, પરંતુ તે જીવનના મૂળભૂત સત્યને સમજવાની એક ચાવી છે. તે આપણને બાહ્ય વિવિધતામાં ખોવાયા વિના આંતરિક એકતાને ઓળખવાની પ્રેરણા આપે છે. આ કાવ્ય આપણને શીખવે છે કે અંતે તો બધું એક જ તત્વમાંથી આવે છે અને તેમાં જ ભળી જાય છે.

જો તમને આ કાવ્યના કોઈ ચોક્કસ પાસા વિશે વધુ જાણવું હોય તો તમે પૂછી શકો છો.

કાવ્ય 1: અખિલ બ્રહ્માંડમાં

કવિ: નરસિંહ મહેતા

કાવ્ય પંક્તિઓ અને સમજૂતી:

 * અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રી હરિ, જૂજવા રૂપે અનંત ભાસે રે.

   * સમજૂતી: હે શ્રી હરિ (વિષ્ણુ), આ સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં એકમાત્ર તમે જ છો. પરંતુ તમે જુદા જુદા સ્વરૂપોમાં અનંત રીતે દેખાઈ રહ્યા છો.

 * કનક કુંડળ વિષે ભેદ નહિ રે, જેમ જળ તરંગ અનેક થાયે રે.

   * સમજૂતી: જેમ સોનાના કુંડળમાં કોઈ ભેદ હોતો નથી (બધા સોનાના જ બનેલા હોય છે), તેવી જ રીતે તમે એક હોવા છતાં પાણીમાં અનેક તરંગોની જેમ વિવિધ રૂપો ધારણ કરો છો.

 * અગ્નિ એક પણ જ્વાળા અસંખ્ય રે, ભૂમિમાં ભેદ નહિ ભાસે રે.

   * સમજૂતી: અગ્નિ એક જ હોય છે, પરંતુ તેની જ્વાળાઓ અસંખ્ય હોય છે. તેવી જ રીતે મૂળ તત્વ એક જ છે, પરંતુ પૃથ્વી પર વિવિધતા જોવા મળે છે.

 * કહે રુપે માયા કરી નામરૂપ જુજવાં, અંતે તો હેમનું હેમ થાયે રે.

   * સમજૂતી: કવિ કહે છે કે તમે માયા (ભ્રમ) દ્વારા જુદા જુદા નામ અને રૂપ ધારણ કર્યા છે, પરંતુ અંતે તો તે સોનામાંથી બનેલા ઘરેણાંની જેમ એકરૂપ જ છે.

 * ઘટ ઘડિયા પછી જુજવાં જણાયે રે, અંતે તો માટીનું માટી થાયે રે.

   * સમજૂતી: માટીમાંથી બનેલા ઘડાઓ જુદા જુદા આકારના દેખાય છે, પરંતુ જ્યારે તે તૂટી જાય છે ત્યારે ફરીથી માટીમાં ભળી જાય છે. તેવી જ રીતે બધા જીવો અંતે તો પરમાત્મામાં જ ભળી જાય છે.

 * બીજ તું તરુવર રૂપે ભાસે રે, પટ્ટ અંતર હેમ સમાયે રે.

   * સમજૂતી: બીજમાંથી વૃક્ષનો વિકાસ થાય છે, પરંતુ મૂળભૂત રીતે બીજ અને વૃક્ષમાં એક જ તત્વ રહેલું છે. તેવી જ રીતે તમારામાં આખું વિશ્વ સમાયેલું છે.

 * કહે નરસિંહ મહેતો જ્ઞાને કરી ગાયે રે, જે દેખે તે સત્ય જાણે રે.

   * સમજૂતી: નરસિંહ મહેતા જ્ઞાન દ્વારા ગાય છે કે જે વ્યક્તિ આ સત્યને જુએ છે તે જ સાચું જ્ઞાન પામે છે.

પ્રશ્નોત્તરી:

ટૂંકા પ્રશ્નો:

 * 'અખિલ બ્રહ્માંડમાં' કાવ્યના કવિ કોણ છે?

 * કવિ શ્રી હરિને ક્યાં જુએ છે?

 * કુંડળ અને સોના વચ્ચે શું સામ્યતા છે?

 * અગ્નિ અને તેની જ્વાળાઓ વચ્ચે શું તફાવત છે?

 * માયા દ્વારા શ્રી હરિ શું કરે છે?

 * ઘટ અને માટીનું ઉદાહરણ શું સમજાવે છે?

 * બીજ અને તરુવર વચ્ચે શું સંબંધ છે?

 * નરસિંહ મહેતા જ્ઞાન દ્વારા શું ગાય છે?

વિસ્તૃત પ્રશ્નો:

 * 'અખિલ બ્રહ્માંડમાં' કાવ્યનો મુખ્ય ભાવ શું છે? તમારા શબ્દોમાં સમજાવો.

 * કવિએ જુદા જુદા ઉદાહરણો દ્વારા શું સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે?

 * 'અંતે તો હેમનું હેમ થાયે રે' પંક્તિનો અર્થ વિસ્તારથી સમજાવો.

 * નરસિંહ મહેતાના ભક્તિભાવને આ કાવ્યમાં કેવી રીતે વ્યક્ત કરવામાં આવ્યો છે?

 * આ કાવ્યમાં એકતા અને અનેકતાના સિદ્ધાંતને કેવી રીતે સમજાવવામાં આવ્યો છે?

વર્ક બુક:

પ્રશ્ન 1: નીચેના શબ્દોના અર્થ લખો.

 * અખિલ

 * બ્રહ્માંડ

 * જૂજવા

 * કનક

 * કુંડળ

 * તરંગ

 * અસંખ્ય

 * ભૂમિ

 * હેમ

 * ઘટ

 * તરુવર

 * પટ્ટ

 * અંતર

પ્રશ્ન 2: નીચેની ખાલી જગ્યાઓ પૂરો.

 * અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રી હરિ, ________ રૂપે અનંત ભાસે રે.

 * કનક ________ વિષે ભેદ નહિ રે, જેમ જળ તરંગ અનેક થાયે રે.

 * અગ્નિ એક પણ ________ અસંખ્ય રે, ભૂમિમાં ભેદ નહિ ભાસે રે.

 * કહે રુપે માયા કરી ________ જુજવાં, અંતે તો હેમનું હેમ થાયે રે.

 * ઘટ ઘડિયા પછી જુજવાં ________ રે, અંતે તો માટીનું માટી થાયે રે.

 * ________ તું તરુવર રૂપે ભાસે રે, પટ્ટ અંતર હેમ સમાયે રે.

 * કહે નરસિંહ મહેતો ________ કરી ગાયે રે, જે દેખે તે સત્ય જાણે રે.

પ્રશ્ન 3: નીચેના પ્રશ્નોના એક વાક્યમાં ઉત્તર આપો.

 * આ કાવ્ય કોને સંબોધીને લખાયું છે?

 * પાણીના ઉદાહરણ દ્વારા શું સમજાવવામાં આવ્યું છે?

 * માટીના વાસણો તૂટ્યા પછી શું બને છે?

 * બીજ કયા સ્વરૂપે દેખાય છે?

 * સાચું જ્ઞાન કોણ પામે છે?

પ્રશ્ન 4: નીચેના વાક્યો ખરાં છે કે ખોટાં તે જણાવો.

 * બ્રહ્માંડમાં અનેક ઈશ્વર રહેલા છે. (ખોટું)

 * સોનાના ઘરેણાં જુદા જુદા હોવા છતાં તે મૂળભૂત રીતે એક જ છે. (ખરું)

 * અગ્નિની જ્વાળાઓ એકબીજાથી અલગ હોય છે. (ખરું)

 * માયા એ વાસ્તવિકતા છે. (ખોટું)

 * બધા જીવોનો અંત અલગ અલગ હોય છે. (ખોટું)

આશા છે કે આ કાવ્ય પંક્તિઓ, સમજૂતી, પ્રશ્નોત્તરી અને વર્ક બુક તમને 'અખિલ બ્રહ્માંડમાં' કાવ્યને સારી રીતે સમજવામાં મદદરૂપ થશે. જો તમને કોઈ વધુ પ્રશ્નો હોય તો પૂછી શકો છો.